باغستان سنتی قزوین
باغستانهای سنتی قزوین با مساحتی بالغ بر 3000 هکتارو قدمتی حدود 1000سال از جمله مناطق سرسبز و طبیعی شهرو محل تولید واشتغال و ارتزاق جمع کثیری از مردم شهر می باشدو به گواه ناصر خسرو قبادیانی که در سفرنامه مشهور خود می نویسند در سال 415 هجری شمسی برابر محرم سال 438 هجری قمری به قزوین رسیدم "باغستان بسیار داشت بی دیوار و خار وهیچ مانعی ازدخول در باغات نبود و مانند کمربندی سبز و بدون هیچ گونه حصاری شهر قزوین رادر بر گرفته ، این باغات بی دیوار و حصار ،تنها 2 بار در سال با آبهای جاری و سیلابها که تقسیم آن بر اساس ظومار 700 ساله صورت می پذیرد آبیاری می شوند. مدیریت بیش از 14 هزار قطعه باغ علی رغم وسعت و کثرت به صورت یکپارچه در گذشته توسط دخو ها یا دهخدا انجام میشده است . این باغستان با درایت و بلند اندیشی نیاکان به طور اعجاب انگیزی از مواهب طبیعی به نفع عموم مردم شهر ومحیط زیست، بلاها و تهدیدهای طبیعی را به فرصت بی نظیر بدل کرده اند
مزایا وقابلیت های باغستان:
- 1-مرکز مهم اشتغال و درآمدزایی بیش از 2000 خانواده به طور مستقیم و20هزار نفر بطور غیر مستقیم
- 2-آب خوان مثمر و تقویت کننده سفره های آب زیرزمینی منطقه
- 3-عامل جلوگیری از خسارتهای ناشی از سیلاب ها وایمن سازی شهر که نقش بارز آن در سیلاب سال جاری بسیار مشهود بود به طوری که علارقم حجم بسیار بالای آب در رودخانه ها با مدیریت و هماهنگی های لازم به جهت رها شدن سیلابها در سطح باغستان هیچگونه آسیبی به شهر وارد نگردید
- 4-تعدیل کننده خطرات ناشی از باد و طوفان
- 5-پالایش هوای شهر قزوین از آلودگی ها
- 6-تلطیف هوای شهر قزوین ناشی از وزش بادهای شمالی و جنوبی
- 7-تولید اکسیژن
- 8-ذخیره گاه ژن درختان و ژرم پلاسم گیاهی
- 9-نمونه کشاورزی پایدار براساس بهره برداری متعادل از طبیعت بدون مصرف کودهای شیمیایی
- 10-تولید محصولات ارگانیک
- 11-کمک به میکروکلیمای منطقه
- ا12-یجاد منظر زیبای بصری
- 13-کمر بند سبزشهر
- 14-حفظ خاک نباتی وآبرفتی
- 15-تامین سلامت روانی و بهداشتی شهروندان
- 16-جذب گردشگر داخلی وخارجی برای توسعه پایدار اقتصاد شهری
روند تخریب باغستان:
در طی 50 سال گذشته به علل مختلفی که از خارج وداخل به باغستان تحمیل شده روند تخریب آغاز گردیده است که از جمله آن :
- 1-توسعه شهر
الف :قبل از سال 1330: احداث راههای دسترسی ماشین رو برای شهر های رشت ، همدان ، تهران ، اصفهان به صورت خاکی وشوسه ، را ه آهنو ایجاد ایستگاه در دل باغستان ، انبار شرکت نفت ، و... که بدون حفظ انهارحقوق ارتفاقی باغستان
ب : بعد از سال 1330: صنعتی شدن ، توسعه را آهن ، احداث کارخانه ها وادارات در باغستان(آلومتک ، شیشه ، علوم پزشکی ، پادگان ، دادگستری و...) احداث خط لوله گاز نسیم شمال
- 2-دگرگونی وضع اقتصادی :
الف: وارد شدن سرمایه ها به صنعت و خروج از باغستان
ب:گرانی دستمزد کارگران وعدم توجیه اقتصادی
ج: عدم صرفه اقتصادی وبه تبع آن عدم وجود انگیزه برای کار باغ
- 3-تغیر نگرش فرهنگی و فرهنگ شهر نشینی و آپارتمان نشینی
- 1-موضوع ارث و خرد شدن باغات
- 2-از بین رفتن دخو ها به عنوان مدیران باغستان
- 3-نداشتن متولی خاص
- 4-تفاوت قیمت زمین شهری با باغستان
- 5-برداشتن شن و ماسه بی رویه از رود خانه ها
- 6-مسائل امنیتی باغستان با مجاورت قرار گرفتن خانه ها و رهگذران
- 7-حذف دام از زندگی شهری و تبدیل علوفه به آفت علف هرز
- 8-عدم قابلیت رقابت تولیدات باغستان سنتی با تولیدات باغهای مدرن و مکانیزه
مشکلات موجود :
- در حوزه آب :
الف : در جریان توسعه شهر محلاتی مانند سرتک ، ماریان ، خرک آباد ، خانلق ، بلوک حاج حسین ، بخشی از بلوک خان، بخشی از شابو در گذشته از بین رفته است که مربوط به قبل از تاسیس سازمان باغستانها می باشد و در تمامی آنها حقابه ای از بین نرفته و سهم آب این محلات به محلاتی که حقابه ندارند اختصاص یافته است و تنها در ساخت دانشگاه عوم پزشکی نهر خانلق مسدود گردیده که محلات پایین دست مانند تله کشاز آن مشروب می شده است
ب: تغیر پرانکش بارش: وقتی به میانگین آورد رودخانه ها در گذشته وحال نگاه میکنیم تغیرات چشمگیری ملاحضه نمیشود و میتوان گفت میانگین آب در رودخانه ها با سالهای گذشته برابری می نماید اما سوال اینجاست پس این کمبود آب که همه از آن میگویند از کجا نشات میگیرد؟ مساله مهم در کمبود آب پراکنش بارش ها و نوع بارش هاست به گونه ای که حجم بسیار زیاد آب در بازه زمانی کوتاه ویا خارج از فصل آبیاری باغستان وارد رودخانه میشود که یا خسارت زا است یا اینکه عملا قابل استفاده برای باغستان نمی باشداز طرفی هم بارش ها در گذشته عمدتا به صورت برف بوده که می توانست تداوم آب در رودخانه ها را تضمین نماید ولی در حال حاضر بارش ها بیشتر به صورت باران وخارج از دوره آبیاری باغستان که از 14 هم دی ماه لغایت 31 اردیبهشت میباشد .
ج: سافاری پارک و دریاچه های باراجین از سهمیه و حقابه باغستان سنتی استفاده نمینماید چرا که طبق استعلامی که آب منطقه ای اعلام نموده شهرداری میتواند از حقابه آسیاب جوب که در گذشته جهت فعالیت آسیابها و همچنین پر کردن آب انبار ها در شهر بوده استفاده نماید ولیکن در حال حاضر این حقابه هم در اختیار باغداران قرار میگیرد
- 1-نبود یک منبع آبی مطمئن دائمی
- 2-دست اندازی به حریم وبستر رودخانه ها در بالا دست
- 3-برداشت آب توسط روستائیان در بالادست بدون داشتن حقابه
- 4-برداشت شن وماسه از بستر رودخانه ها
- 5-ورود فاضلاب و پسماند شهری به رودخانه ها و کاهش کیفیت آب وخاک باغستان
- 6-وجود علف و خاشاک در انهار وکاهش راندمان آب
- 7-هزینه بر بودن آبیاری باغات با توجه به نوع وروش آبیاری غرقابی و گرانی کارگر
- در حوزه راه :
- 1-نبود راه دسترسی برا بسیاری از محلات
- 2-عدم قابلیت عبور از داخل انهار در زمان آبیاری
- 3-عدم قابلیت تردد در زمان بارندگی
- 4-وجود اختلاف بین باغداران جهت عقب نشینی برای ایجاد راه
- در حوزه امنیت :
- 1-ورود افراد معتاد و معلوم الحال به باغستان با توجه به همجواری به شهر و بی دیوار وحصار بودن باغستان
- 2-تخریب چاهخانه ها وسرقت از آنها
- 3-سرقت محصولات باغستان
- 4-قطع درخت وسرقت چوب
- 5-تخریب بند های ساخته شده و سرقت کشو های آهنی
- 6-عدم قتبلیت حضور خانواده در باغ بدلیل حضور معتادین وسارقین
- 7-سرقت وسایل خودرو باغداران
- 8-سرقت ادوات باغبانی
- 9-تخلیه نخاله های ساختمانی وآشغال در مسیر ها وداخل باغستان
- 10-چیدن محصولات توسط گردشگران وخودرو های عبوری در حاشیه مسیر ها
- در حوزه انگیزشی :
تمامی عوامل اشاره شده فوق به نوعی در کاهش انگیزه تاثیر گذارند
- عدم صرفه اقتصادی
- کم ارزش بودن قیمت باغ
- عدم اشتیاق در معامله وخرید باغ
- عدم وجود چاهخانه جهت اسکان باغبان به عنوان مسئول ونگهبان محل
باغبانها و دخو ها از ارکان مهم مدیریت یکپارچه در باغستان بودند که متاسفانه به علت مشکلات اشاره شده از تشکیلات مدیریتی باغستان کنار رفته اند و همچنین تغیر سبک زندگی و همراه نبودن پیشرفت و تکنولوژی در باغستان با زندگی باغداران و ، نداشتن متولی خاص وعدم هماهنگی دستگاهها و ارگانها از جمله مشکلات موجود در باغستانها است
با عنایت به منویات مقام معظم رهبری" در خصوص ضرورت صیانت و مراقبت از عرصه های محیط زیست ، منابع طبیعی ، جنگلها ، باغات ، و فضای سبز کشور" شهرداری قزوین در سال 90 با تاسیس سازمان باغستانهای سنی سعی در حفظ این میراث ارزشمند داشته است در حال حاضر این سازمان با نظارت وهماهنگی وبا اثبات خود به عنوان حامی باغدار وباغستان، همبستگی و اتحادی بین خود وباغدار ایجاد کرده وبا ارائه خدمات بسیاری به شرح ذیل در حال فعالیت میباشد:
- 1-خرید آب کانال طالقان به صورت یارانه ای
- 2-نصب تانکر آب وپر کردن آنها به صورت رایگان
- 3-لایروبی رودخانه ها و انهار باغستان جهت تسهیل در آبیاری
- 4-ساخت بند و مقسم های فلزی
- 5-احداث و ترمیم راهای دسترسی خاکی وشوسه
- 6-باز سازی ومرمت چاهخانه ها
- 7-توزیع نهال رایگان
- 8-جلوگیری از قطع درختان
- 9-جلوگیری از تغیر کاربری
- 10-جلوگیری از تخلیه نخاله
- 11- گشت وحفاظت در جهت ایجاد امنیت
12-علف زنی و حذف علف های هرز باغستان
13-گابیون بندی وتثبیت بستر رودخانه
- 14-تهیه بانک ژن وبانک اطلاعات
- 15-رفع اختلافات داخلی بین باغداران
لازم به توضیح است سازمان باغستان هیچگاه در فعالیت های حیاتی باغستان مانند هرس درختان ، سم پاشی ، علف زنی ، بیل زنی ، کاشت نهال ، آبیاری و......ورود نکرده ونخواهد کرد چرا که این موضوعات وظیفه ذاتی باغدار است وتنها سازمان تسهیل گری وهماهنگی ونظارت بر موضوعات کلی در جهت حفظ باغستان دارد اعم از لایروبی انهار ورودخانه های اصلی وبالا دست ، علف زنی وحذف علف های هرز حاشیه مسیر ها وجاده های دسترسی که مالکیت خصوصی ندارد و همچنین تامین بخشی از آب مورد نیاز باغستان از طریق کانال طالقان و در اختیار قراردادن آن به باغداران بدون دخالت در توزیع آب ، توسط سازمان باغستان انجام می شود.
خوشبختانه تا به امروز این باغستان ها به نحوی حفظ شده است وبا توجه به اهمیت موضوع وجهت جلوگیری از بلایی که در سایر شهرها بخصوص کلانشهر ها فراگیر شده وموجب از بین رفتن باغهای اطراف گردیده است شهرداری قزوین با تاسیس سازمان باغستانهای سنتی قزوین با هدف مدیریت، هماهنگی و نظارت بر حفظ، احیاء و برنامه های این مکان، هدایت و حمایت باغداران و باغبانان، ایجاد هماهنگی با ارگان ها و سازمانهای ذیربط و اعمال اختیارات وظایف شهرداری مقرر در قانون گسترش فضای سبز، گام موثری در حفظ و بقای این مجموعه بی نظیر برداشته است .
